Od 12 grudnia 2021 w Cruickshank Botanic Garden w Aberdeen (Szkocja), będzie można oglądać wystawę pt.  "I open my eyes, there’s no one – Otwieram oczy, nikogo", poświęconą zagładzie europejskich Żydów. Wystawa prezentuje historię kopistów z białostockiego getta, żydowskich artystek i artystów – głównie Izaaka Celnikiera. Ekspozycja jest efektem współpracy University of Aberdeen, Polish Association Aberdeen oraz Archiwum Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Jej pomysłodawczynią i kuratorką jest mieszkająca w Szkocji absolwentka Wrocławskiej Akademii Sztuk Pięknych – Marta Surowiec.

 

Grafiki Izaaka Celnikiera

 

"I open my eyes, there’s no one" opowiada historię żydowskich artystek i artystów, pełniących funkcję kopistek / kopistów w białostockim getcie, których talent został wykorzystany przez nazistów, co niestety nie uchroniło ich przed zagładą. Unikalną narrację ekspozycji przejmują wspomnienia i grafiki Izaaka Celnikiera – urodzonego w Polsce, ocalałego z Zagłady żydowskiego malarza, więźnia getta i obozów koncentracyjnych, którego historia stanowi bezpośredni pretekst do wystawy.

Wystawę poprzedziła wielomiesięczna kwerenda, obejmująca zbiory muzeów, archiwów i kolekcji prywatnych w Polsce, Niemczech, Izraelu, Stanach Zjednoczonych i Francji. Wiele z udostępnionych na ekspozycji zdjęć i reprodukcji nie było wcześniej publikowanych. Szczególnie cenny jest zbiór nieznanych prac Chaima Ursona pochodzący z Art Department Museums Division w Yad Vashem. W kwerendę były zaangażowane między innymi: Żydowski Instytut Historyczny, Muzeum Narodowe w Warszawie, Archiwum ASP w Warszawie, Muzeum Historyczne w Białymstoku, Białostocki Ośrodek Kultury i archiwa Bundesarchiv (German Federal Archivs).

 

Wyryte w pamięci

 

Na wystawie są prezentowane prace Izaaka Celnikiera ze zbioru pt. "La mémoire gravée" ("Wyryte w pamięci"). Wiele z zaprezentowanych grafik odnosi się bezpośrednio do wydarzeń w białostockim getcie. Dzięki udostępnionym przez rodzinę artysty na potrzeby projektu, niepublikowanym rękopisom Celnikiera oraz jego powojennym pracom, będzie można doświadczyć wydarzeń z białostockiego getta poprzez słowa i sztukę artysty, zyskując prawdziwą perspektywę uczestnika wydarzeń. Wystawa prezentuje też historię pięciu studentów warszawskiej ASP żydowskiego pochodzenia: Izaaka Celnikiera, Natalii Landau, Chaima Tybera, Efroima i Menasze Zajdenbajtelów.

 

"Zależało nam, aby dominantą wystawy stała się sztuka i jej uniwersalny, odwołujący się do emocji język – stąd rękopisy oraz cykl grafik Izaaka Celnikiera, przedstawiający wydarzenia w getcie na osi czasu. Ponadto zamieszczone przy biografiach artystów kody QR przekierowują widza do strony internetowej dedykowanej wystawie, na której udostępnione zostaną ich prace" – tłumaczy Marta Surowiec, kuratorka wystawy.

 

Izaak Celnikier

 

Izaak Celnikier urodził się w Warszawie, w niezamożnej żydowskiej rodzinie. W dniu wybuchy wojny miał 16 lat. Do Białegostoku dotarł z matką i siostrą w 1939 roku, uciekając przed niemiecką okupacją. W pierwszych latach wojny, w okupowanym przez ZSRR mieście, Izaak rozpoczął naukę rysunku pod okiem doświadczonych żydowskich artystów, którzy tak jak on przybyli do Białegostoku w obawie o własne życie. Wśród nich byli m.in. Gina i Abraham Frydmanowie, Stanisława Cetnerszwerowa, Natalia Landau, Chaim Uryson, Chaim Tyber, bracia Seidenbeutel – późniejsi artystki i artyści, kopiujący dzieła sztuki w usytuowanym na terenie getta atelier.

 

Pracownia kopii artystycznych w getcie

 

W 1941 roku Izaak wraz z matką i siostrą trafił do getta. Znalazł tam zatrudnienie w pracowni niemieckiego oficera i przemysłowca – Oskara Steffena, który dostrzegłszy potencjał zgromadzonych w getcie żydowskich artystów, utworzył pracownię kopii artystycznych. Pracujący tam na akord artyści, tworzyli kopie obrazów wielkich mistrzów europejskiego malarstwa, m.in. Murilla, Tycjana, Rubensa i XIX-wiecznych klasyków niemieckich – Caspara Davida Friedricha, Arnolda Böcklina, nie otrzymując za to wynagrodzenia ani zwiększonych racji żywnościowych. Gotowe kopie wywożono do Niemiec. Izaaka Celnikier sam wtedy jeszcze nie malował, napinał i gruntował płótna, dbał o zaopatrzenie w farby i narzędzia dla pracujących w studiu artystów. Najprawdopodobniej w atelier pracowali: Chaim Tyber, Tobiasz Haber, Chaim Uryson, Fania Helman, Gina Frydman, Natalia Landau, Oskar Rozaniecki, Bernard Rolnicki, Bencjon Rolnicki, Stanisława Centnerszwerowa, Meir Berman, Nachum Edelman, Hanna Rozenman, Estera Amalia Bernzweig, Efraim i Menasze Seidenbeutelowie. Spośród blisko dwudziestoosobowej grupy członkiń/członków atelier, tylko Celnikierowi udało się przeżyć wojnę by dać świadectwo życia i śmierci swojej rodziny, przyjaciół, Żydów. Artysta zmarł w Paryżu w 2011 roku.

 

"Oto sztuka i życie. Sztuka i śmierć. Rozwieram oczy, nikogo. Próbuję zasnąć ponownie, a ci, którzy mnie wypychają na zewnątrz wracają, rysy są konkretne, lub prawie, pokrywają się. Nic. Widma. Potem nie ma już snu, ani marzeń sennych, ani duchów, tylko mgliste wspomnienie odbicia – powiedzmy tego lub tych, którym obcinają brody, śmiejąc się. (…) I oto znajduję się pośrodku mojego ludu, jeszcze przy życiu. Zapominam o wszystkich rozkoszach tego, co piękne i wzniosłe wokół mnie, i zastanawiam się, czy w tym przypadku brakiem wstydu nie byłoby, wręcz przeciwnie, odwrócić się od jednego ze źródeł i kluczy naszej pamięci". (Izaak Celnikier, Moja lektura Rembrandta, tłum. z jęz. franc. K. Rodrigo-Pereira, maszynopis niepublikowany, z archiwum rodziny artysty).

 

Strefa Historii

 

Wystawa inicjuje stworzony przez Polish Aberdeen Association program "Strefa Historii", której misją jest upowszechnienie dziedzictwa kulturowego Polski, kreowanie jej wizerunku i międzynarodowa integracja, służąca budowie lokalnego patriotyzmu.  

---

Wystawa: "I open my eyes, there’s no one – Otwieram oczy, nikogo"

12 grudnia 2021  –  28 lutego 2022
Aberdeen, Cruickshank Botanic Garden, Szkocja

Pomysłodawczyni i kuratorka wystawy: Marta Surowiec.
Współautorki wystawy: Ewa Rogalewska, Zuzanna Benesz-Goldfinger, Joanna Tomalska-Więcek
i Jolanta Szczygieł Rogowska.

• więcej o wystawie (PDF)

Projekt wystawy został zrealizowany dzięki wsparciu: Big Lottery Awards For All, Aberdeen City Council, Konsulatu Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej w Edynburgu oraz Instytutu Kultury Polskiej w Londynie.